Çocuklara zelzelesi nasıl anlatmalıyız?

Doğal felaketleri algılamaları, korkmadan hayata tutunabilmeleri için ebeveyn davranışları kadar alacakları uzman yaklaşımları da tedavinin sürecini ve niteliğini etkiliyor. Travmaya müdahalenin yolları kadar, ne vakit olması gerektiği de dikkate alınması gereken noktalardan. Ulusal Eğitim Bakanlığı sitesinde yayınlanan, Afet Sonrası Aileler İçin Çocuklara Psiko-Sosyal Yardım Kılavuzu, Zelzele ve Ruhsal Travma başlıklı broşürde çocuklar 5 ve 6, 6-11 ve 12-17 yaş ortasında sınıflandırılarak, ne üzere sorun yaşanabileceğini belirtiyor. Beş yaşındakinin, ebeveynlerinin yanından ayrılmama davranışına karşılık, 6 yaşından büyük olanların herkesten uzaklaşarak, içine kapanabileceğine işaret ediyor ve tahlil tekliflerini sunuyor. Zelzeleden kurtulmuş lakin hala enkaz ortasında, artçı sarsıntılarla yaşayan çocuklara nasıl yaklaşılmalı? Olağan hayata geçildiğinde nelere dikkat edilmeli, yapılması ve yapılmaması gerekenleri uzmanlarından öğrendik.

“Yaşa nazaran değişen kolay lakin gerçek bilgi verilmeli”

Pedagog Dr. Yeşim Kesgül Sercan, “Deprem yaşamış bir kişinin ruh sıhhati için yapılacak birinci şey temel ihtiyaçların karşılanmasıdır. Sıcak ve inançlı bir barınma ortamı, beslenme, ahenge, temel hijyenin sağlanması ve yakınlarla birlikte olabilmek” diyor.

“Depremin akabinde çocuğumuza nasıl davranalım” sorusu, çok sorulan ve karşılığı da değişken bir soru. Zira karşılık bir yandan çocuğun yaşı, kapasitesi, ruhsal dayanıklılığı üzere kendi özelliklerine bağlıyken bir yandan da sarsıntısı nerede ve ne formda yaşamış olduğu, ne kadar etkilendiği üzere zelzele tecrübesine nazaran çok farklılaşır. Hatta bu saydıklarımızın çeşitli bileşimlerine nazaran değişir. Benzeri özellikte iki çocuk emsal zelzele tecrübesinde bile çok farklı etkilenmeler yaşayabilir. Bir çocuğun travmatize olup tedavi gerektiren durumu, yanındaki bir oburu çok daha hafif atlatabilir. Yani her çocuk üzere zelzele tecrübesi de biriciktir. Her örnek kendi içinde değerlendirilmelidir. Her kedere deva formüller olmadığı üzere her zelzele yaşayan çocuk travmatize olur da diyemeyiz. Münasebetiyle burada genel geçer doğrulardan kelam ettiğimizi belirtmek isterim. Öncelikle çocuk, genç ya da yetişkin fark etmez, zelzele yaşamış bir kişinin ruh sıhhati için yapılacak birinci şey temel ihtiyaçların karşılanmasıdır; sıcak ve inançlı bir barınma ortamı, beslenme, ahenge, temel hijyenin sağlanması ve yakınlarla birlikte olabilmek… Afetler sonrasında, bilhassa erken periyotta, bireylerin inançta olduklarını hissetmeleri ve yakınlarına kavuşmalarının ruhsal etkilenmeyi azaltan en değerli iki etmen olduğu görülmüştür. Öte yandan kaybettikleri yakınlarının yasını yaşamaları da temel ehemmiyettedir. Ailenin, kaybettiği şahısların cenaze merasimlerini yapmaları, sonrasında geleneklerine uygun yas merasimlerini uygulamaları ve çocukların da bu merasimlerde bulunması sağlanmalıdır.

Ayrıntıya girmeden karşılık verilmeli

Depremin bir tabiat olayı olduğu, yer kabuğunun hareketlerinden kaynaklandığı, aslında korkutucu olsa da kendi başına çok da tehlikeli ve ziyan verici olmadığı; yanlışsız yerlere, uygun binalar yapılır, gerekli tedbirler alınırsa büyük bir ziyan görmeyeceğimiz, kısa ve kolay cümlelerle, detaya girmeden anlatılmalı, çocuk sordukça ve onun sorularıyla hudutlu olarak ayrıntılandırılmalıdır. Bunlar bir zelzele yaşantısının akabinde konuşuluyorsa daha sonra olacakları anlatmak kıymetlidir. Çocuğa bunun akabinde daha küçük sallantıların geleceği, bunun olağan olduğu, vakitle şiddetinin ve sayısının azalarak biteceği, sallantılar azaldığında meskenine dönebileceği, “Her şeyin eskisi üzere olacağı” anlatılmalıdır. Eskisi üzere olmanın olanaksız olduğu bir durum yaşanıyorsa, çok üzülecek olsa bile bunun da olabildiğince kolay ancak yanlışsız olarak anlatılması gerekir.

Deprem “Korkulacak bir şey”dir

Genel eğilim, “Korkulacak, üzülecek bir şey yok” diyerek ‘korkma ve üzülme’ bildirisi vermektir. Meğer sarsıntı korkulacak bir şeydir. Hepimiz az ya da çok korkarız. “Evet haklısın korkutucu bir süreç yaşıyoruz, ben de korktum hâlâ da biraz korkuyorum lakin artık uygun ortamdayız, inançtayız ve kaygım giderek azalıyor. Sence endişemizi azaltmak için öbür neler yapabiliriz?” şekli yaklaşımlarla hissini anladığımızı, bu durumda herkesin endişe yaşamasının doğal olduğunu ve bu hisle baş etme yolları bulabileceğimizi söylemiş oluruz.

Çocuğu sakince dinlemeli

Sorgulamadan, yorum yapmadan, tekliflerde bulunmadan, teselli etmeden, anlattığı kadarını dinlemek lakin yalnızca ve sakince dinlemek en uygunudur. Bazen çocuk çok fazla anlatmak isteyebilir tekrar tıpkı formda, bu sefer de kesmeden, durdurmaya çalışmadan dinlemek kıymetlidir. Çocuk fakat nitekim dikkatle, ilgiyle, göz temasını kaybetmeden dinlendiğinden hislerinin anlaşıldığından emin olacaktır. Konuşmak istemeyen çocuğu oyunlarından, fotoğraflarından anlamaya çalışmak gerekebilir.

Yakınlarla temasta olmak

Çocuğun sevdiği güvendiği bireylerle birlikte olması, sarılması, kucakta oturması, değecek formda yakın olmaya çalışması, elini tutması üzere fizikî temas onu rahatlatacaktır. Bunlardan kaçınılmamalı, hatta desteklenmelidir.

Sosyal dayanışmada rol almak

Çocuğa yaşına ve hünerine uygun yapabileceği misyonlar vermek dayanışmasını ve böylelikle kendini yeterli hissetmesini sağlar. Örneğin 3-5 dakika Ali Amca’nın elini tutarak onun kaygısının azalmasına takviye olmak, Ayşe Teyze’ye bir şeye gereksinimi olup olmadığını sormak, kendisinden küçük bir çocuğu biraz oyalamak vb. Yaşanılan ortamda (örneğin çadır kentte ya da toplanma alanında) erişkinler ortak uğraşlara katılmışlarsa okul çağında ya da ergen çocukların yapabilecekleri vazifeler üstlenmeleri yanlışsız olacaktır. Etkileyici haberleri ortalıkta çok fazla konuşmak, TV ya da toplumsal medya üzere çeşitli kanallarda çok fazla ve tekrar tekrar haber, bilhassa de travmatik imgeler izlemek, daima bu haber ya da bilgileri konuşmak sadece çocuklar için değil, yetişkinler için de travmatiktir.

Olağandışı davranışlar

Daha küçük yaş davranışlarına dönme, anne babadan ayrılmama, alt ıslatma, halsizlik, isteksizlik, parmak emme, tırnak yeme üzere davranışlar, çok dehşet ya da çok tepkisizlik, mide bulantısı, baş ağrısı, iştahsızlık, uykusuzluk üzere durumlar bir devir için olağandır. Rahatladıkça çocuğun toparlanması gerekir, aksi halde çok gecikmeden uzman yardımı alınması uygun olur. Sonuç olarak sarsıntı sonrası periyodun “olağandışı ancak normal” olduğu, yani bu türlü bir durumda farklı yansılar görülmesinin doğal bir süreç olduğu ve bunların birçoğunun vakit içinde şartların da güzelleşmesine paralel olarak toparlanacağı bilinerek, davranılması değerlidir. Çocuklar için en güzel onarıcılardan birinin oyun çocukların etkilenmelerinin ve kendi kendilerini onarma güçlerinin yetişkinden farklı ve yüksek olduğu akılda tutulmalıdır.

Depremde kayıp yaşayan çocuklarda algısal sorunlar ortaya çıkıyor

Dr. Yankı Yazgan ve meslektaşlarının* gerçekleştirdiği, 2002 yılında yayınlanan “Türk çocuklarının 1999 zelzele sonrası travma, yaş semptomları araştırması” isimli çalışma; sarsıntısı yaşayan ve zelzelesi direkt yaşamayan çocukların travma hallerini ve boyutlarını gösteren detaylı bir saha araştırması. Elde edilen bilgiler, sarsıntının çocuklar üzerinde tesirini ve ruhsal boyutlarını ortaya koyuyor. Araştırma 17 Ağustos 1999 tarihinde Marmara Bölgesi’nde 7,4 şiddetinde ve 30 bin kişinin öldüğü zelzelesi yaşayan depremzede okul yaşındaki öğrencilerle gerçekleştirildi. Katılan 303 okul öğrencisinin 202’si (% 44 erkek, % 56 kız öğrenci) Adapazarı yakınlarında konutları hasar gördüğü için süreksiz prefabrik konutlara yerleştirilenlerden, öteki 101 öğrenci (% 46 erkek, % 54 kız) ise, sarsıntıya direkt maruz kalmamış İzmir’de yaşayan okul çağı öğrencilerinden oluşuyor. Kayıp yaşayan çocuklarda algısal sorunlar ortaya çıkıyor. Araştırmada, “Gözlenen belirtiler; depresyon, dehşet, uykusuzluk, gerileme ve çeşitli gerilim bozuklukları. Travma sırasında algıda değişiklikler ve duygusal çöküntü. Çocuklarda uyanıkken düş görmüş üzere hissetme, baş karışıklığı, kaybettiği bireye benzetme, kendi kimliği ile ilgili belirsizlik, tek bir yerde oturmakta zahmet, suçluluk, yorgunluk, sonluluk ve kendini gerçek hayatta değil de bir sinemada üzere hissetme. Yapılan araştırmada, zelzelede kayıp yaşayan çocuklarda kayıp yaşamayanlara nazaran daha fazla semptomlar gözlenmiştir. Hatta iki kayıp yaşayan çocukların tek kayıp ya da hiç kayıp yaşamayan çocuklara nazaran algısal sorunları daha yüksek olduğu izlenmiştir” deniliyor.

Zihinsel ve fizikî inanç önemli

Psikolog Buğrahan Kırbaş, zelzelesi yaşayan sekiz yaşın altındaki küçük çocukların, zihinsel sıhhat problemleri açısından bilhassa risk altında olduğunu söylüyor.

Yüksek şiddetli ve yıkıcı bir sarsıntının akabinde çocukların korku, endişe, ıstırap, uyku bozukluğu, sonluluk, konsantrasyon zahmeti ve öfke patlamaları yaşayabildiğini belirten DoktorTakvimi uzmanlarından Psikolog Buğrahan Kırbaş, sekiz yaşın altındaki küçük çocukların, zihinsel sıhhat sıkıntıları açısından bilhassa risk altında olduğunu söylüyor. Kimi çocukların zelzeleden sonra tasa, depresyon ve travma sonrası gerilim bozukluğu üzere bozukluklar geliştirebileceğini belirten Psikolog Buğrahan Kırbaş, “Stres ve duygusal meseleler, çocukların fizikî sıhhatini, hayat kalitesini ve konutta, okulda, topluluklarında nasıl davrandıklarını tesirler. Afet sırasında ve sonrasında çocukları zihinsel ve fizikî olarak inançta tutmak değerlidir. Çocukların zihinsel geriliminin belirtilerini fark edebilen ebeveynler, çocuklarının gerilimle başa çıkmalarına ve sağlıklı kalmalarına en düzgün formda yardımcı olabilir” diyor.

Çocuklar bir yetişkin kadar algıya sahip değil

Depremden kaynaklanan gerilimin çocuklar için daha sıkıntı olabileceğini söyleyen Kırbaş, “Çocuklar durum hakkında bir yetişkin kadar algıya sahip olamaz ve yaşananları anlamlandıramaz. Daha az denetim sahibi olduğunu hisseder ve bu üslup güç durumlarla başa çıkma konusunda daha az tecrübeye sahiptir” sözlerini kullanıyor. Kırbaş, aileler ve yetişkinlerin çocukların sarsıntıyla başa çıkmaları noktasında nasıl yardımcı olabileceklerini ise şöyle anlatıyor: “Çocuklarınıza yaşadıkları yahut bu hususta ne düşündükleri hakkında konuşmaları için fırsatlar verin. Onları telaşlarını paylaşmaya ve soru sormaya teşvik edin. Konuşmak onları rahatlatacaktır. Çocuklarınızın sizinle yahut kendilerini inançta, sakin hissetmelerine yardımcı olabilecek ve onlara umut duygusu verebilecek öteki bir sağlam yetişkinle birlikte olmasına müsaade verin.

Kitle irtibat araçları kısıtlanmalı

Deprem ve sonrasına ait kitle irtibat araçlarına maruz kalmayı sınırlayın. Direkt bir sarsıntıya maruz kalan çocuklar, yaşananları hatırlatan şeyleri gördüklerinde yahut duyduklarında tekrar üzülebilirler. Çocuklarınızı direkt sarsıntıyla ilgili harekete geçmeye teşvik edin. Bu, denetim hissini yine kazanmalarına ve hislerini yönetmelerine yardımcı olabilir. Örneğin, çocuklar bir felaketten sonra inançlı bir ortamda topluluk yahut aile üyelerine yardım etmek üzere diğerlerine yardım edebilir. Çocuklar, bilhassa küçük çocuklar, afet temizleme faaliyetlerine katiyen dahil olmamalıdır.”

Destek alınmazsa problemler büyüyebilir

Çocuklar, büyük bir zelzelenin akabinde aylarca yahut daha uzun müddet devam eden ruh sıhhati dayanağına gereksinim duyabiliyor. Kırbaş, sarsıntının akabinde dört haftadan daha uzun bir müddet çocukların çok üzgün, telaşlı, korkmuş ve kızgın ruh hallerinin devam etmesi durumunda profesyonel bir takviye arayışına gidilmesi gerektiğini söylüyor. Kırbaş, “Eğer bir dayanak alınmazsa çocuğunuzun meseleleri vakitle güzelleşmek yerine daha da berbatlaşabilir. Okul çalışmaları etkilenebilir, arkadaşları yahut ailesiyle olan bağları ziyan görebilir” diyor.